İlk Komünist Ayaklanma – Mazdekilik

484 yılında Sasaniler’in Ceyhun kıyılarında Ak Hun-Eftalitler tarafından mağlup edilmesi sonucu girmiş olduğu bunalım döneminde zaten yoksul olan halk iyice yoksullaşırken, ülkede güvensiz bir ortam oluşmaya başlamıştır. Halka umut verecek en ufak bir eylemin neleri meydana getireceğinin tahmin edilemeyeceği, halkın adeta bir uçak kazazedesinin cankurtaran botunu beklediği gibi bir kurtuluş beklediği  bu buhranlı ortamda kendisini Mazdek olarak tanıtan ve yeni bir mezhep icat ettiğini iddia eden birisi zuhur etmiştir.¹

İçtimai ve iktisadi bunalım geçiren Sasani halkı üzerinde Mazdek’in telkinleri adeta bir cankurtaran botu olarak belirmiştir. Kalabalık kitleler akılları ile değil duyguları ile hareket ederler ve kapıldıkları telkinlerin ateşli birer savunucusu olurlar.² Mazdeki ayaklanmasının kendi dönemine kadar olan bölümdeki diğer ayaklanmalardan farkı, ilk “Komünist Ayaklanma” olarak tarihe geçmesidir. Tipik komünist propagandası olan malların ortak kullanımı Mazdekilerde, servetin ve kadının ortak kullanımı olarak tahakkuk etmiştir ve eğer bunların her ikisi de herkesin ortak malı olursa yeryüzünden kötülük kalkacaktır. Bu propaganda neticesinde Mazdekiler tarafından birçok dini mekan tahrip edildi, kadınlar tecavüze uğradı, evler yağmalandı. Hatta Mazdek’in telkinlerine uyan dönemin lideri Şah Kavad hapsedilmiştir ancak kendisi Ak Hun Devletine kaçarak Mazdekilere karşı savaşmak için destek istemiştir. Mazdek, günümüz komünistlerinin cebir ve şiddet olmadan inkılap yapılamayacağı düşüncesinin aksine fikrinin tahakkuku ve inkişafı için şiddet kullanmamış, halkı ihtilale davet etmemiş; dönemin hükümdarını etkileyerek onun fermanlarıyla, kanunlarıyla geniş halk kitlelerine yaymıştır.³ Bu fikir hareketi yüksek sınıfın en hassas yerlerine, yani kese ve midesine dokunduğundan soylular ve ruhban sınıfı; özellikle İslam tarihçilerinin “Mezdek-i Zındık-ı Aliyü’l-la’ne” (Lanetlenmiş Zındıkların En Başta Geleni Olan Mezdek) şeklinde belirttikleri harekete karşı her türlü vasıtayı kullanarak karşı koymuştur.⁴ Mazdek’in fikirlerinin çarpıklığını ilk ağızdan izah etmek gerekirse Nizamülmülk’ün Siyasetnamesi’nde geçen şu satırlara ehemmiyet verilmelidir:

Mezdek şöyle bir kanun koydu: “Bir kişi evinde yirmi kişiyi ağırlamışsa, onlara ekmek, et, şarap ikram edip çalgıcı hazırlamalıdır. Ziyafetten sonra, konukların tek tek kalkarak ev sahibinin karısıyla cinsel ilişkide bulunmasında bir mahsur yoktur.⁵ Pek gayretli mücadelelere rağmen Mazdeki hareketi ancak 400 binin üzerinde Mazdek taraftarının ve Mazdek’in katliyle sonuçlanmıştır. Yine de Mazdeki hareketinin bir sonucu olarak İran’da doğmuş olan komünist hakimiyeti otuz sene kadar daha devam etmiştir. İslamiyet’ten sonra dahi Mazdek ve fikirleri şekil değiştirerek varlığını korumuştur. Abbasiler döneminde İran’ın kuzey taraflarında ve Azerbaycan coğrafyasında Mazdekilik, isim ve şekil değiştirerek “Hurremilik”olarak yayılmıştır.

Halife Memun ve Mu’tsım devrinde zuhur etmiş olan Hurremilik hareketi, siyasi, içtimai, sosyolojik ve iktisadi nedenler bakımından Mazdekilik hareketinin, İslamiyet maskesi ardına saklanmış bir kopyasıdır. Hurremi hareketinin başı Babek de aynı Mazdek gibi “malda, mülkte, kadında” ortaklığı savunmakta ve komünist fikir ve telkinler yaymaktadır. Aynı Mazdekiler gibi kadın erkek bir arada çalgılı çengili eğlenceye ve şaraba düşkünlükleri vardır. Babek, Türk komutan Afşın tarafından esaslı bir mağlubiyete uğradığı ve Halife tarafından idam edildiği hâlde Hurremilik hareketi yaklaşık yirmi sene daha sönmemiştir.⁶ Zaman zaman komünizm fikrinin kuvveden fiile geçmesi dolayısıyla bölgede isyanlar olduysa da bunların hiçbiri Hurremiye isyanı kadar geniş çaplı ve tehdit edici düzeye erişmemiştir.

¹İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, syf.85
²Ayrıntılı bilgi için bkz: Gustave Le Bon, Kitleler Psikolojisi ve Eric Hoffer, Kesin İnançlılar
³Yusuf Akçura, Muasır Avrupa’da Siyasi ve İçtimai Fikirler ve Fikri Cereyanlar, syf.83-85
⁴a.g.e syf.85
⁵Nizamülmülk, Siyasetname, syf.470-471
⁶Ayrıntılı bilgi için bkz: Osman Turan, Makaleler I, syf.204-209

Ahmet Baki İMAM

Editör