Rza Şah Dövrü İran və Türklər

Rza Xan 1921-ci il martın 21-də zərbə ilə rəhbərliyi ələ keçirip səltənət və taxtını qorumaq üçün qanlı bir rejim qurub.

Britaniya nümayəndəliyinin ifadəsi ilə “potensiel bir hərbi diktator” yolunda irəlilədi. Əslində əvvəl respublikası elan etməyi düşünərkən daha sonra fikrini deyiştirib 1925-ci ildə şahlıq elan edib. Beləcə İranda Qaçar Xanədanlıqı rəsmi olaraq başa çatdı və Pəhləvilər dövrü başladı.

Rza Şah’ın ümumilikdə siyasətinə baxtığımız zaman İranı iqtisadi asılıqdan qurtarmağa çalışmış ancaq neft qaynaqlarından əldə edilen iqtisadi gəliri artırmaqda müvəffəqiyyətli ola bilməməşdir. İbtidai təhsili zəruri qılmış, tarixi əsərlərin qorunması üçün muzeyler açıb.

Bu kiçik siyasətlərin yanında iqtidara gəldiyindən bəri ən böyük məqsədi milli birliyi təmin etmək, qəyri-Fars etnik qrupları yəni Kürdləri, Ərəbləri, Beluçları, Türkləri və xüsusilə Azərbaycan Türklərini hər növ zəiflədib onları assimilyasiya etmək istəyib. Azərbaycan Türkərinə qarşı davamlı ruhən və əxlaqi cəhətdən çökdürmə siyasətləri izlədi.

Ölkəyi daha kiçik vahidlərə ayıraraq mərkəzi hökümətin yerli idarələr üzərindəki nəzarətini artırdı və bələcə qeyri-Fars birliklər arasındakı regional ünsiyyəti kəsdi. 1938-ci ilə qədər dörd böyük əyalətə ayrılan İran, on əyalətə bölündü. Bu bölünmə edilərkən etnik sərhədlərə əhəmiyyət verilmədi. Etnik sərhədlərə əhəmiyyət verməmək demək İrandakı xalqlar arasında etnik, mədəni və tarixi quruluşun pozulması demək idi.

Yalnız bunlarla qalmadı, İranın ən zəngin, ən inkişaf etmiş və ticarət baxımından mühüm olan Azərbaycan əyalətindəki xalqın Türkiyə və Rusiya ilə ticari münasibətlərini qadağan etdi. Cənubi Azərbaycan hər gün daha çox iqtisadi çətinliklərə məruz qaldı.

Bütün assimilyasiya siyasətlərində olduqu kimi Rza Şah’ın siyasətində də “tək dil və tək millət” məqsədi üçün dil çox əhəmiyyətliydi. Buna görə azlıq dildə təlim verən məktəblər qapatıldı, Türkçe kitabların satılması qadağan edildi.

İran’da Türk şəxsiyyətinə mütəmadi olaraq zərər vermək istədilərsə də bunu bacaramadılar. Ayrı-seçkilik, mədəni təzyiq, iqtisadi sanksiyalar, Şah’ın siyasətləri Türk şəxsiyyətini daha çox güclendirib. Rejim ərzində məhv edilmək istənən Türk dili Türk xalqı tərəfindən qorunmuş, Farsça xüsusilə Azərbaycan Türkləri tərəfindən qəbul edilmir.

Gökçe ÖZBAŞ

Editör